Facemark.az Nurlan Qarayevin ''Yüksələn enerji qiymətləri və yeni iqtisadi tarazlıq'' mövzusunda köşə yazısını təqdim edir.

Ölçüsünə görə Avstraliya ilə müqayisə oluna bilən dünyanın 11-ci ən böyük iqtisadiyyatını məhv etmək mütləq qlobal qarışıqlığa səbəb olmamalıdır. Sovet İttifaqı dağılandan sonra Rusiyanı dünya iqtisadiyyatı ilə birləşdirən asılılıq zənciri güclənib və daha da mürəkkəbləşib. Rusiya dünyanın təbii qaz, neft və kömür ixracatçıları arasında müvafiq olaraq bir, ikinci və üçüncü yerləri tutur. Avropa enerjinin əsas hissəsini şərq qonşusu Rusiyadan alır. Amerikanın uran idxalının da yarısı Rusiyanın payına düşür. Dünyadakı alüminium və misin onda birini və akkumulyator dərəcəli nikelin beşdə birini təmin edir. Avtomobil və elektronika sənayesində əsas rol oynayan palladium kimi qiymətli metallarda Rusiyanın üstünlüyü daha da böyükdür.

İndiyə qədər onun xammal ixracı Qərbin digər sektorlara tətbiq etdiyi hərtərəfli qadağalardan xilas olub. Amerika martın 8-də Rusiya neftinə embarqo elan etdi. İngiltərə isə bu il satınalmaları dayandıracaq. Bununla belə, Qərbin daha da irəli gedə biləcəyi artan işarələr əmtəə bazarlarını şoka saldı. Amerikanın dövlət katibi Antoni Blinken martın 6-da müttəfiqləri ilə ümumi qadağa haqqında danışdığını dedikdən sonra ''Brent'' markalı neftin qiyməti dekabrın 1-dən 2 dəfə artaraq 139 dollar/barelə yüksəldi. Baxmayaraq ki, martın 10-da yenidən 113 dollara düşmüşdü.

Qiymət dəyişiklikləri qazda daha böyük idi. Martın 8-də Avropa qazının topdan satış qiyməti ilə əlaqəli müqavilələr üçdə bir artaraq 285 avroya (316 dollar) çatdı. Elə həmin gün London Metal Birjası metalın əvvəlki rekord qiymətindən iki dəfə bahalaşmasından sonra 145 illik tarixində yalnız ikinci dəfə nikel ticarətini dayandırdı. Bu həftə digər metallar bütün zamanların ən yüksək səviyyələrinə çatdı və ya yaxınlaşdı.

Əmtəə bazarları iki səbəbə görə panikaya düşür. Birincisi, çoxları hətta müharibədən əvvəl də güclü tələbat üzündən sıxılmışdılar. Bağlandıqdan sonra güclü iqtisadi bərpa enerji və metallar üçün iştahı artırdı və ehtiyatları rekord səviyyəyə endirdi.

Problemin ikinci səbəbi Ukraynanın işğalından sonra əsas problem olan tədarükün yox olmasıdır. Rusiya neftinin bir hissəsi hələ də xaricə axır. Milyonlarla barel neft hazırda Atlantik okeanından keçir. Lakin onun böyük hissəsi iki həftə əvvəl və ya daha çox əvvəl alınıb, ödənilib. 25% qiymət endirimlərinə baxmayaraq, Rusiya xam neftinin tədarükü artıq hərəkət etmir. Satıla bilməyən yüklərlə ilişib qalmaq istəyən Qərb firmaları, mümkün sanksiyaları qabaqlayırlar.

Logistika ilə bağlı problemlər də az əhəmiyyət kəsb etmir. Sığorta ala bilməyən xarici gəmilər Qara dənizdən yayınır. Keçən həftə Rusiyadakı konteyner əməliyyatlarının üçdə birini təşkil edən Maersk ölkədən uzaqlaşdı. Britaniya Rusiya gəmilərinə öz limanlarına qadağa qoyub. Avropa İttifaqı da oxşar tədbirləri düşünür. Fransa digər ölkələrə gedən polad və soya daşıyan Rusiya gəmilərinin qarşısını alıb.

Normalda Rusiya gündə 7-8 milyon barel neft ixrac edir, bunun yarısı Avropa İttifaqına gedir. Nəzəri olaraq, Çin Rusiyadan daha çox şey ala bilər, digər tədarükləri azad edə bilər. Lakin “Rystad Energy” məsləhətçi şirkəti hesab edir ki, Rusiyanın boru kəmərləri Avropadan Asiyaya sutkada cəmi 500,000 barrel, dəmir yolu isə gündə daha 200,000 barel əlavə edə bilər. Rusiya neftinin Avropaya daşınması 5-10 gün çəkir; onun Asiyaya daşınması isə 45 gün vaxt tələb edir. Əgər “ikinci dərə-cəli” sanksiyalar qeyri-Qərb firmalarını hədəf alırsa, axınların yönləndirilməsi daha da çətinləşəcək. Qərb ödəniş sistemlərinin hüdudlarından kənara çıxması ilə treyderlər çətinliklə barterə müraciət edəcəklər.

Bu, Rusiyanın neft tədarükünün kifayət qədər hissəsinin bazardan çıxa biləcəyini göstərir. Yəqin ki, digər əmtəələrə də təsir edəcək. Rusiya tam neft embarqosuna Qərbə qaz ixracını məhdudlaşdırmaqla cavab verməyi öhdəsinə götürüb. Kömür satışına qoyulan məhdudiyyətlər də problemli olacaq və Avropanın qazdan uzaqlaşma səylərini çətinləşdirəcək. Öz təchizatının keyfiyyəti pisləşdikcə Qərb blokunun Rusiyadan idxal etdiyi kömürün payı son 10 ildə iki dəfə artaraq 80%-ə çatıb. Həm qaz, həm də kömür məsələsində Rusiyanın tədarükünün böyük hissəsi sadəcə olaraq bazara çıxa bilməyəcək. Qaz anbarları demək olar ki, doludur. Onun ən çox tələbat olduğu Asiyaya kömür göndərmək üçün kifayət qədər böyük donanması yoxdur. Avropaya isə dəmir yolu ilə kömür göndərmək imkanına malik idi.

Amerika artıq neft hasilatını sutkada 1 milyon barel artırmağı planlaşdırıb. Qərb, həmçinin neft ixrac edən ölkələr təşkilatının üzvlərinə tədarükün artırılması üçün təzyiq göstərə bilər ki, bu da bəlkə də gündə daha 2 mln barel ola bilər. İrana qarşı sanksiyaların ləğvi gündə daha 1 mln barel əlavə olunmasına gətirib çıxaracaq. Keçən həftə Amerika və digər böyük neft istehlak edən ölkələr öz anbarlarından 60 milyon barel buraxmağa razılaşdılar.

Bütün bunlar qlobal tədarükü sutkada 3-4 milyon barel artıra bilər. OPEC üzvləri hasilatı sürətlə artıra bilmirlər, çünki onlar illərdir yeni yataqlara sərmayə qoymurlar. Amerika şist quyularının yenidən işə salınması altı ay çəkəcək. Amma qiymətlər yüksək olaraq qalmağa davam edəcək.

Yeni qaz ehtiyatlarının tapılması Avropanın böyük problemidir. Bu arada, Avropa Amerikadan daha çox mayeləşdirilmiş təbii qaz idxal etməyə başlaya bilər, baxmayaraq ki, bu, Avropanın “yenidən qazlaşdırma” qabiliyyətini (mayeləşdirilmiş qazı yenidən qaz halına çevirmək üçün) gücləndirməsini tələb edir. Azərbaycan Avropaya daha çox boru kəməri ilə enerji ixracını təmin edə bilər. Rystad hesab edir ki, bu cür düzəlişlər ümumilikdə Rusiya idxalının təxminən 60%-ni əvəz edə bilər.

Beləliklə, tələbin məcburi azalması olmadan bazarın tarazlaşdırılması qeyri-mümkün görünür. Amerika embarqosuna daha çox ölkə qoşularsa, bu yay qiymətlər bir barel üçün 240 dollara çata bilər.

Təhlillər göstərir ki, neftin bir il ərzində 150 ​​dollar səviyyəsində olması 37 neft idxalçısının cari hesab balansının orta hesabla 2,3 faiz azalmasına səbəb olacaq. Neft ixrac edən ölkələr qazanacaq, lakin yenə də qeyri-enerji ixracına təsir edən valyutanın bahalaşması kimi problemlərlə üzləşəcək.

Bu cür enerji qiymətləri və hazırki tarazlıq firmalara və insanlara böyük zərbə vuracaq. Alüminium çatışmazlığı avtomobillərdən tutmuş bankalara qədər hər şeyin istehsalına mane ola bilər. Nikel çatışmazlığı isə elektrik avtomobillərinin istehsalını dayandıra bilər.

Bütün bunlar, şübhəsiz ki, zəngin iqtisadiyyatları da təsir edəcək. ''JPMorgan'' bankı artıq dünya iqtisadiyyatının 2022-ci ildə 0,8 faiz az artacağını, avro zonanın isə 2,1 faiz azalacağını qeyd edir.